A. Tahkim nedir?

Tahkim, yasaların izin verdiği konular kapsamında olmak koşuluyla, taraflar arasında doğmuş ya da doğabilecek uyuşmazlıkların, geleneksel yargı yerine "hakem" adı verilen bağımsız kişilerce çözülmesi konusunda tarafların anlaşması ve bu anlaşma sonucunda ki hukuki yargılama süreci olarak tanımlanabilir.

Tahkimi ulusal ve uluslararası tahkim olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Ulusal olmayan kararların Türkiye'de icra edilebilmesi için Türkiye'nin de taraf olduğu New York Konvansiyonunda düzenlenen şartlara ve Türk usul yasalarına göre tenfiz edilmesi gerekmektedir

B. Tahkim Türleri

Tahkim (i) kurumsal ve (ii) ad hoc tahkim olarak iki ana türe ayrılabilir.

i. Kurumsal tahkim: Tarafların tahkim süreci düzenlemesini bir hakem kuruluşuna tevdi ettikleri bir tahkim türüdür. Dünyada ulusal ve uluslararası seviyede birçok tahkim kuruluşu vardır. International Chamber of Commerce (ICC) "Uluslararası Ticaret Odası Tahkim Mahkemesi" ve London Court of International Arbitration (LCIA) "Londra Uluslararası Tahkim Mahkemesi" kurumsal tahkimin en önemli örneklerindendir. Türkiye'de İstanbul Tahkim Merkezi ( ISTAC) kurumsal tahkime örnektir.

• Taraflar kurumsal tahkimi seçtiklerinde, hakem kuruluşu tahkim süreci için kuralları belirler ve gözetim ve idari işlevlerde görev yapar. Buna göre, kurumsal tahkim güvenilirlik ve taraflara sunulan hizmetten dolayı tercih edildiği öne sürülebilir.
• Ancak kurumsal tahkimin de ücretlendirmede dezavantajları olabilir; örneğin tahkim kurumu hizmetleri ve duruşma salonları gibi donanımların kullanımı için belirlenen ücretler yüksek olabilir. Bir de kuruluşun bürokratik yapısı dolayısıyla ilave masraf ve gecikmelere yol açılabilir.

ii. Ad hoc tahkim: Kurumsal tahkimin aksine, bir kurumun dahil olmadığı ve tahkim sürecinin taraflarca düzenlendiği bir tahkim türdür. Bu tür tahkim usulüne göre, taraflar yerel tahkim kurallarına tabi olmayıp, Birleşmiş Milletler Milletlerarası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL) tarafından hazırlanan tahkim kurallarının uygulanmasını seçebilirler. Bu kurallar ad hoc açısından uluslararası uyuşmazlıklarda en çok kullanılan tahkim kurallarıdır. Bu husus, UNCITRAL Tahkim Kuralları 1. Maddesi uyarınca aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

"Taraflar, sözleşmesel olsun olmasın, belirli bir hukuki ilişki bakımından aralarındaki bir uyuşmazlığın UNCITRAL Tahkim Kurallarına göre çözüme bağlanacağını kararlaştırmış bulunuyorlarsa, söz konusu uyuşmazlıklar, taraflarca kabul edilecek değişikliklere bağlı olarak işbu kurallara göre çözümlenir."

• Ad hoc tahkimin, herhangi bir kuruma para ödenmediğinden, kurumsal tahkime göre daha az masraflı olacağı öne sürülse de, bu her zaman doğru değildir. Kurumsal tahkimde taraflardan talep edilen ücretler daha önceden belirlenir ancak ad hoc tahkimde masrafları saptama veya sekretarya işlemlerini yürütme konularında yetkili bir kuruluş olmadığından, tahkim sürecinde hakem ücretleri ve masrafları çoğu zaman sorun ortaya çıkarır.

C. Tahkimin Avantajları

1. Tahkimin Geleneksel Yargılamaya Kıyasla Hızlı Olması

Tahkimin yaygınca tercih edilmesinin en önemli sebeplerinden beri, yargılama sürecinin hızlı ilerlemesi ve sona ermesidir. Özellikle gelişmiş ekonomilere sahip ülkelerde iş bağlamındaki uyuşmazlıkların yargı yolu yerine tahkim ile çözümlenmesi bu açıdan çok daha pratik görülmesinin sebebi budur. Ülkemiz açısından bakacak olursak, mahkemelerin ve Yargıtay'ın iş yükü başta olmak üzere, temyiz aşaması da dahil yargılama süreçlerinin uzunluğu göz önünde bulundurulduğunda tahkimin avantajlı bir alternatif çözüm yolu olarak görülebileceği aşikardır.

1. Tahkimin Gizlilik Esasına Tabi Olması

Tahkim yargılaması esnasında ve sonrasında olmak üzere tarafların ticari sırlarının korunması ve kesin bir gizlilik içinde tutulması tahkimi uyuşmazlık çözümünde etkin bir alternatif çözüm yöntemi haline getirmektedir. Bu nitelik, teknolojik transferlerin gerçekleştiği sözleşmeler için kritik bir nokta olarak görülebilir. Tahkim yargılaması sonucu verilen hakem kararlarının, mahkeme kararlarının aksine yayınlanma zorunluluğu yoktur. Bu sayede, ancak taraflar izin verdiği müddetçe tahkim kararları yayınlanmaktadır.

1. Tahkimin Esnekliği

Tahkim yargılamasının geleneksel yargı yollarına karşın tercih edilmesinde rol oynayan bir önemli madde de, tarafların aralarındaki uyuşmazlığı çözümleyecek hakemi, tahkim yerini, tahkimin dilini, hangi tahkim kurallarına tabi olacağını ve hangi yasalara göre çözümlenebileceğini serbestçe belirleyebilmeleridir. Bunun sağlayacağı avantajlardan biri, özellikle uyuşmazlıkların teknik konulardan kaynaklandığı durumlarda, konusunda uzman kişileri hakem olarak atayabilmeleridir.

1. Tahkimin Bağlayıcılığı

Tahkim çözüm yolunun en önemli özelliği, tahkim sonucunda hakemlerin vermiş oldukları kararların tıpkı geleneksel çözüm yolu gibi bağlayıcı olmasıdır. Bununla birlikte hakem kararlarının yalnızca istisnai şartlar altında geleneksel mahkemeler nezdinde temyiz edilmesi mümkündür. Tahkimin bağlayıcılığı, tahkimi diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yollarından ayıran en önemli niteliklerinden biridir.

1. Tahkimin İcra Edilebilirliği

1958 tarihli New York Sözleşmesi uyarınca, tahkim kararları Türkiye'de ve yurt dışında icra edilebilir niteliktedir. Tahkim kararlarının icrası birçok ülkede adli mahkeme kararlarının icrasından daha kolaydır.

1. Tahkimin Uluslararası Yatırımları Özendirmesi

Uluslararası yatırımcılar tarafından bir ülkede tahkim yolunun kullanılabilir oluşu, o ülkede yatırım yapma fikrini teşvik eder. Bunun en önemli sebebi bir uyuşmazlık doğması halinde geleneksel devlet yargısı yerine bağımsız hakemler aracılığıyla uyuşmazlığın çözülebilecek olmasıdır. Tahkim yolunun sağladığı kolaylıklar da uluslararası yatırımcıları, tahkimin var olduğu ülkelere daha çok yönelmesine sebep olmaktadır.

D. Dezavantajları

Geleneksel yargılama yollarına göre daha masraflı olması, tahkimin en çok eleştirilen yönüdür. Kayıt harçları ve hakem ücretlerinin yüksek olması tahkimin en önemli dezavantajı olarak söylenebilir. Kimi tahkim yargılamalarının tıpkı geleneksel yargılamalar gibi uzun sürmesi de tahkime yönelik yapılan bir diğer eleştiridir. Yine kimi hakemlerin tarafsız olma özelliğine aykırı hareketleri uygulayıcılar tarafından eleştirilmekle birlikte tahkim uluslararası arenada bağımsızlık özelliği ile saygınlığını devam ettirmektedir.

E. Uluslararası Tahkim

En sıklıkla kullanılan tahkim merkezleri arasında Paris, Londra ve Zürih gibi belirli bir ticari veya bölgesel özelliği dolayısıyla başarılı olan yerler ön plana çıkmaktadır. Bu yerlerin çok fazla tercih edilmesinde rol oynayan faktörler arasında bu ülkelerin hukuk sistemlerinin tahkime elverişli olup, mahkemelerin de tahkime olan olumlu yaklaşımı olarak gösterilebilir.

Örneğin Fransız mahkemelerinin tahkime olan olumlu yaklaşımı ve tahkim için uzmanlaşmış özel bir mahkemenin bulunması, uygulamacıların tahkim yeri kurma da Paris'i seçmelerinde rol oynamıştır. Paris'te bulunan Milletlerarası Ticaret Odası (ICC) Tahkim merkezi Türkiye dahil Dünyadaki uygulamacılar arasında en çok kullanılan tahkim merkezi olmuştur. Bununla birlikte İsviçre'de tahkim kurallarını "İsviçre Kuralları" olarak benimsemesi ve uygulamacılara kolaylık sağlamayı hedeflemesi, Cenevre ve Zürih tahkim merkezlerinin yaygın kullanımına yardımcı olmuştur. İsviçre ve Türk borçlar hukukunun birbirine yakın olması tarafların Türk olduğu uyuşmazlıklarda tercih sebebi olmuştur.

İngiltere'de tahkim 1996 Arbitration Act (1996 Tahkim Kanunu) tarafından düzenlenmiştir. İngiliz hukukunun tahkim yargılamasına sıcak bakması ve Londra'nın jeo-politik yapısı, finans merkezi olması gibi sebeplerle uluslararası tahkim konusunda öne çıkan bir merkez de Londra'dır. Dünyada en yaygın kullanılan tahkim merkezleri arasında London Court of International Arbitration (LCIA) " Londra Uluslararası Tahkim Mahkemesi" ve London Maritime Arbitrators Association ( LMAA) "Londra Denizcilik Hakemleri Birliği" bulunmaktadır. Uygulamacılar tarafından kabul gören ve merkezi Londra'da bulunan LMAA, özellikle deniz tahkiminde yaygın kullanılan uluslararası tahkim merkezlerinden biridir.

Genel olarak uluslararası tahkim merkezlerinin prosedürleri birbirine benzediği söylenebilir. LCIA kurallarını örnek gösterecek olursak, tahkim süreci aşağıdaki şekilde ilerlemektedir:

1. Davacı, talebinin detaylarını açıklayan bir "Tahkim Talep Dilekçesi" yazar. Davalı da bu talebe cevap olarak kendi görüşünü açıklayan yazılı bir "Cevap Dilekçesi" sunar.
2. Tahkim davasına bakacak bir hakem atanır.
3. Kayıt Memuru Hakem Heyeti oluşturma ilgili yazılı tebligat gönderir.
4. Hakem Heyeti oluşturulduktan sonra Hakem Heyeti ve tarafların, duruşma, telefon konferans görüşmesi veya video konferans görüşmesi gibi yollar ile görüşme düzenlerler.
5. Tebligattan sonra 28 gün içerisinde (tahkim merkezine ve kurallarına göre bu süre değişkenlik gösterebilir) Davacı taraf Hakem Heyeti ve tüm taraflara Dava Dilekçesi'ni teslim eder.
6. Tebligattan sonra 28 gün içerisinde (tahkim merkezine ve kurallarına göre bu süre değişkenlik gösterebilir) Davalı taraf Hakem Heyeti ve tüm taraflara Müdafaaneme'yi, varsa da Karşı İddia Beyanname'sini teslim eder.
7. Davalı'nın yazılı Müdafaaname ve Karşı İddia Beyanname tebligatından sonra 28 gün içerisinde, Davacı taraf, hakem Heyeti ve diğer tüm taraflara yazılı bir Cevap Dilekçesi, varsa Karşı İddia Beyannamesi ve diğer gereken tüm belgeleri sunmalıdır.
8. Yazılı süreç bittikten sonra duruşma sürecine geçilir.

LCIA kayıtlarına göre 2013-2016'dan bu yana ortalama bir tahkim davası sonuçlanma süresi 16 ay olarak hesaplanmıştır.

F. Uluslararası Tahkim Kararlarının Türkiye'de Tenfizi

Milli olmayan hakem kararlarının Türkiye'de icra edilebilmesi için Türk mahkemelerinde tenfiz edilmesi gerekmektedir. Tenfiz koşulları Milletlerarası Özel Hukuk Usulü Kanunu ve New York konvansiyonunda ifade edilmiştir. 1958 yılında imzalanan New York sözleşmesi, uluslararası katılımı en fazla olan sözleşmelerden biridir. Genelde çoğu devletin katılımı bu sözleşmeye olduğundan, Milletlerarası Özel Hukuk Usulü Kanunu yerine New York Sözleşmesi hükümlerine göre tenfiz yapılır.

Türk hukukuna göre tahkim uygulaması yapılacak ise, tahkim anlaşmasının geçerli olması için tahkim iradesinin açıkça belirtilmiş olması, yazılı şekilde ve tahkime elverişli bir konuda yapılmış olması ve anlaşmada uyuşmazlık konusunun açıkça ifade edilmesi gerekmektedir. (Tahkim anlaşmasının geçerliliğinin hangi hukuka göre belirleneceği, öncelikle tarafların kararlaştırdıkları hukuku dikkate alır).

G. Türkiye'de Tahkim Merkezleri

Türkiye'de tahkim uluslararası arenada tahkimin yakaladığı popülerliği yakalayamamıştır. Bunun birçok sebebi olmakla birlikte son dönemde yeni yasal düzenlemeler ile Türkiye'de tahkimin önü açıldığını söyleyebiliriz. Uluslararası ticaretin önemli merkezlerinden biri olan İstanbul'un tahkim süreçlerinde olması gereken yerde değildir. Bu itibarla 6570 sayılı İstanbul Tahkim Merkezi Kanunu, 20.11.2014 tarihinde yürürlüğe giren yasa, İstanbul'da uluslararası alanda faaliyet gösterecek olan İstanbul Tahkim Merkezi'nin kurumsal yapısını düzenlemiştir. Yasa 29.11.2014 tarihli ve 29190 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. İstanbul Ticaret Odası Tahkim ve Arabuluculuk Merkezi de yine İstanbul'da bulunan bir diğer tahkim merkezidir.

İstanbul Tahkim Merkezi Kanunun Merkezin yapısını ve tahkim konusunda koordinasyon sağlamasını planlamıştır. Tahkime uygulanacak kurallar yer almamaktadır. Bu konuların düzenlenmesi ilgili kanunun 4. Maddesi ile İstanbul Tahkim Merkezi'ne yüklenmiştir. Merkez'in görevleri son derece kısa ve özlü olarak; (i) tahkim ve alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerine ilişkin kuralları belirlemek ve hizmetlerin yürütülmesini sağlamak ve (ii) tahkim ve alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleriyle ilgili tanıtım ve yayın yapmak, bu konudaki bilimsel çalışmaları teşvik etmek, desteklemek, gerçekleştirmek, yurt içi ve yurt dışındaki ilgili kişi ve kurumlarla işbirliği yapmak olarak tanımlanmıştır.